هم اندیشی فقهی روحانیون شهرستان فریمان
جلسه۵ : خمس پول پس انداز شده برای صرف در مئونه سالهای آینده
تاریخ : ۲۰/۷/۱۴۰۰
بیان مسأله:
در فرع گذشته سخن از خرید برخی از کالاها یا زمین برای صرف در مئونه سالهای آینده بود، اما بسیار مشاهده می شود که افراد به جای خرید بعضی از کالاهای جهیزیه یا برخی از اقلام لازم در ساختمان، پول حاصل از درآمد سال خود را پس انداز می کنند تا در سالهای خمسی بعدی صرف در مئونه هایی از قبیل خرید خانه، جهیزیه، پرداخت اقساط و … نمایند.
محل نزاع در خمس درآمد پس‌انداز شده ای است که سال برآن گذشته و بنا دارد که صرف در مؤونه زندگی مطابق با شأن خود نماید.
دیدگاه ها:
دیدگاه اول: خمس دارد.
(آیات عظام: امام راحل، اراکی، خویی، تبریزی، سیستانی، وحید)
دیدگاه دوم: : خمس دارد، مگر اینکه پس‌انداز کردن درآمد برای تهیه اشیائی باشد که در زندگی عرفا به آن احتیاج دارد مثل منزل، اثاثیه، جهیزیه دختر، وسیلة نقلیه مورد نیاز و مانند آنها و نمیتواند یک دفعه آنها را تهیه نماید در این صورت پس‌انداز درآمد ولو چندین سال هم بر آن بگذرد، خمس ندارد
(آیات عظام: بهجت، زنجانی و فاضل و آیت الله گلپایگانی و صافی تنها در مورد خانه)
دیدگاه سوم:
پس‌انداز درآمد سال برای صرف در مؤونه در سال بعد اگر درآستانه صرف در مؤونه تا چند روز آینده باشد و یا خود داشتن مبلغی پس‌انداز جزو مؤونة او محسوب باشد خمس ندارد و گرنه باید خمس آن را بپردازد
(آیت الله خامنه‌ای)
بررسی ادله
دلیل قول اول
در روایات متعددی مئونه از خمس استثنا شده است:
صحیحه بزنطی: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَصْرٍ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع الْخُمُسُ- أُخْرِجُهُ قَبْلَ الْمَئُونَةِ أَوْ بَعْدَ الْمَئُونَةِ- فَكَتَبَ بَعْدَ الْمَئُونَةِ.[۱]
صحیحه ابراهیم الهمدانی در توقیع امام رضا(ع) : مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِيِّ أَنَّ فِي تَوْقِيعَاتِ الرِّضَا ع إِلَيْهِ أَنَّ الْخُمُسَ بَعْدَ الْمَئُونَةِ.[۲]
از نظر ایشان برای فهم معنای مؤونه و دامنه و سِعِه مفهومی مؤونه باید به عرف رجوع کرد. از نظر عرف مؤونه عبارت است از هر چه که برای اداره زندگی به آن نیازمند است، اعم از اینکه استفاده مربوط به همان سال باشد یا مربوط به سالهای آینده باشد. بقای حیات مطابق شأن و ثبات زندگی در حد شأن او اگر متوقف بر این باشد که مثلاً این بخش از درآمد امسال را صرف تهیه زمین کند ولو استفاده از آن در سال آینده است، این مانع صدق مؤونه نیست.
اشکال: سلّمنا که معنای مؤونه عام است ولی از آنجا که مقیّد به سنه شده، پس باید فقط هزینههای مربوط به همان سال مورد توجه قرار گیرد. مگر شما نمیگویید که خوراک و پوشاک از محل درآمد استثناء است؟ بله، اما خوراک و پوشاک همان یک سال. اگر فرض کنید پنج میلیون تومان مخارج زندگی و خوراک و پوشاک در یک سال است، به این اندازه مؤونه است و از حکم وجوب خمس استثناء شده است. هزینه خوراک و پوشاک سالهای آتی را دیگر نمیشود جزء مؤونه آورد. زمین برای ساختن مسکن در آینده هم همین گونه است.
دلیل قول دوم
اولاً عموماتی دلالت بر این دارد که «کل ما افاد الناس من قلیل أو کثیرٍ ففیه الخمس بعد المؤونه»، عام و خاص به صورت منفصل آمده است:
صحیحه سماعه: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الْخُمُسِ- فَقَالَ فِي كُلِّ مَا أَفَادَ النَّاسُ مِنْ قَلِيلٍ أَوْ كَثِيرٍ.
صحیحه علی بن مهزیار: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ كَتَبَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي ع- أَخْبِرْنِي عَنِ الْخُمُسِ- أَ عَلَى جَمِيعِ مَا يَسْتَفِيدُ الرَّجُلُ- مِنْ قَلِيلٍ وَ كَثِيرٍ مِنْ جَمِيعِ الضُّرُوبِ وَ عَلَى الصُّنَّاعِ- وَ كَيْفَ ذَلِكَ فَكَتَبَ بِخَطِّهِ الْخُمُسُ بَعْدَ الْمَئُونَةِ.[۳]
روایت شجاع نیشابوری: الشیخ الطوسی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُجَاعٍ النَّيْسَابُورِيِّ (مجهول) أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الثَّالِثَ ع عَنْ رَجُلٍ أَصَابَ مِنْ ضَيْعَتِهِ- مِنَ الْحِنْطَةِ مِائَةَ كُرِّ مَا يُزَكَّى- فَأُخِذَ مِنْهُ الْعُشْرُ عَشَرَةُ أَكْرَارٍ- وَ ذَهَبَ مِنْهُ بِسَبَبِ عِمَارَةِ الضَّيْعَةِ ثَلَاثُونَ كُرّاً- وَ بَقِيَ فِي يَدِهِ سِتُّونَ كُرّاً- مَا الَّذِي يَجِبُ لَكَ مِنْ ذَلِكَ- وَ هَلْ يَجِبُ لِأَصْحَابِهِ مِنْ ذَلِكَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ- فَوَقَّعَ ع لِي مِنْهُ الْخُمُسُ مِمَّا يَفْضُلُ مِنْ مَئُونَتِهِ
آنچه استثناء شده است مئونه همین سالی است که درآمد کسب کرده است ولی در مورد شمول مئونه بر آنچه ذخیره می کند برای سالهای آینده ، مشکوک است
آقا ضیاء عراقی در حاشیه عروه می نویسد: المدار في صدق المئونة على إخراجها في تلك السنة لا مجرّد احتياجه إليها حتّى مع عدم صرفها في تلك السنة لأنّه المتبادر من المئونة.
احتیاج او به این زمین در سالهای آینده قطعی نیست زیرا ممکن است اموال دیگری به دست او برسد که اساساً نیازی به این زمین پیدا نکند
لذا مایحتاج او حساب نمی شود.
مؤونه عبارت است از آنچه که انسان برای مصارف حیات به آن نیاز دارد مثل خوراک، پوشاک، مسکن و مرکب؛ به تعبیر دیگر سِنخ وسایل تولید با مصارف حیات، متفاوت است و هر چه که انسان به آن احتیاج داشته باشد مؤونه نیست؛ مؤونه یعنی آن چیزهایی که انسان برای ادامه حیاتش مصرف میکند؛ انسان اگر غذا نخورد میمیرد، اگر پوشاک نداشته باشد، در گرما و سرما مشکل پیدا میکند،
اگر مسکن و سرپناه به طور مطلق ولو استیجاری نداشته باشد نمیتواند زندگی اش را ادامه دهد اما مالکیت مسکن دخالتی در این امر ندارد میتواند با مسکن استیجاری به زندگی ادامه دهد.
عده ای این نظر را به وسیله نظر بعضی از اهل لغت تأیید کردهاند و گفتهاند مؤونه به معنای تَعَب، شدت و آنچه که بر انسان ثقیل است میباشد، در بعضی از کتب لغت مثل اقرب الموارد هم به معنای قوت و همچنین شدت و ثقل آمده است.
در اصول ثابت شده است که در مواردی که مخصص منفصل باشد و یک معنای مجملی داشته باشد، گفتهاند عام به قوّت خودش باقی است پس خمس همچنان به زمین حتی در صورت احتیاج به آن در سالهای آینده نیز تعلق می گیرد
اشکال: نمی توان به صورت کلی گفت زمین برای ساخت خانه در سال های آینده، مئونه نیست یا مشکوک است، بلکه انواع مختلفی دارد؛ برخی می توانند در سالهای آینده از طریق دیگری خانه تهیه کنند؛ برخی شأن زندگیشان تهیه خانه ملکی نیست مانند مهاجرین افغانی در ایران، بسیاری نیز سکونت در خانه استیجاری برایشان مشقت و تعب بسیاری دارد و …. .
در بعضی از این صور عرف خرید زمین برای ساختن در سالهای آینده را مئونه نمی داند، در برخی صور مشکوک است ولی در برخی صور ممکن است عرف اطمینان عقلایی پیدا کند که با توجه به تورم و درآمد محدود این شخص و مشقت اجاره نشینی؛ در شرایط عادی بدون این زمین زندگی برای او مشقت دارد و لذا عرف و لغت تهیه چنین زمینی را مصداق صرف در منونه می داند.
دلیل قول سوم
مؤونه عبارت است از ثقل حیات، یعنی آن چیزهایی که زندگی روی آن استوار است. در مؤونه دو قید معتبر است؛ یکی اینکه استهلاکی باشد یعنی چیزی باشد که مصرف میشود و مورد نیاز و انتفاع در زندگی است (مباشرتاً لا تَسبیباً) و دیگر این که مطابق شأن باشد. حیات و زندگی، بر خوراک و پوشاک و مسکن در شأن استوار است و ملاک تشخیص شأن به شرایط عرفی اشخاص بر می گردد
خرید خانه از احتیاجات زندگی است به گونه ای که غالب مردم در همه جوامع اجاره نشینی را نمی پسندند، حال اگر نوعاً اطمینان حاصل شود که راهی برای تهیه خانه مسکونی جز نگهداشتن زمین تا چند سال نیست، قطعاً عرف آن را مئونه محسوب می کند
البته اگر راه دیگری وجود داشته باشد برای تهیه خانه در آینده، متصور باشد، باید خمس آن را بدهد
جمع بندی
دیدگاه اول مبتنی بر توسعه در مفهوم عرفی مئونه بود و حتی صرف آن در سالهای آینده را بدون هیچ قید و شرطی پذیرفته است.
دیدگاه دوم نیز با شک در شمول مئونه بر زمین برای ساختن در آینده ، طبق قواعد مسلم اصولی عمومات تعلق خمس را جاری می کرد که البته اگر بتوان در مواردی این شک را به اطمینان عرفی و عقلایی تبدیل کرد، زمین برای ساختن خانه در سالهای آینده برای ایشان از تعلق خمس استثناء می شود.
دیدگاه سوم با در نظر گرفتن شرایط و شئونات افراد، قائل به تفصیل شد که به نظر می رسد این دیدگاه بر دو دیدگاه قبلی ترجیح دارد. والله العالم.
[۱] وسائل الشيعة؛ ج۹، ص: ۵۰۸ باب ۱۲ از ابواب مایجب الخمس فیه
[۲] همان
[۳] وسائل الشيعة، ج۹، ص: ۵۰۰ باب ۸ از ابواب مایجب الخمس فیه
ثبت دیدگاه